Soạn bài Loạn đến nơi rồi! SGK Ngữ văn 12 tập 1 Cánh diều

*Tác giả Xuân Trình (1936 – 1991)

- Quê quán : quê thôn Lỗ Xá, xã Yên Hưng, huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định

- Sự nghiệp : Nhà viết kịch, nhà lãnh đạo sân khấu tiên phong của sự nghiệp đổi mới. Ông được đánh giá là cánh chim đi đầu trong việc dự báo đời sống xã hội. Ông cũng giữ nhiều chức vụ như : vai trò Phó Tổng thư ký Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam, Tổng biên tập Tạp chí Sân khấu, Giám đốc Nhà xuất bản Sân khấu, nhà biên kịch.

- Các tác phẩm tiêu biểu: Mùa hè ở biển, Nửa ngày về chiều, Đợi đến mùa xuân, Bạch đàn liễu, Quê hương Việt Nam...

* Vở kịch “Mùa hè ở biển”

- Thời gian sáng tác : là vở kịch hiện đại sáng tác năm 1981

- Nội dung : Vở kịch đề cập việc thực hiện khoán ruộng đến từng hộ nông dân ở một địa phương. Với cách làm này, năng suất lúa, hoa màu tăng cao, chăn nuôi phát triển mạnh. Vì vậy, dân no ấm, thực hiện đầy đủ nghĩa vụ thuế đối với Nhà nước.

- Giá trị: Nói lên cuộc đối đầu giữa cái tốt và cái xấu, giữa cái cổ hủ, cái lạc hậu với cái mới, cái tiến bộ và cuối cùng tư tưởng, cách làm tiến bộ đã giành chiến thắng, đưa xã hội phát triển đi lên

- Tác giả

+ Nhà văn, nhà viết kịch Xuân Trình (1936 – 1991), quê tại làng Lỗ Xá, xã Yên Hưng, huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định

+ Ông đạt nhiều giải thưởng và nắm giữ nhiều chức vụ: Giải thưởng Nhà nước về Văn học – Nghệ thuật năm 2001; Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học Nghệ thuật (2023); Nguyên phó Tổng thư Ký Hội Nghệ sĩ sân khấu Việt Nam; Nguyên Tổng biên tập Tạp chí sân khấu…

+ Ông là một trong những nhà viết kịch hàng đầu của sân khấu hiện đại Việt Nam, với nhiều vở diễn nổi tiếng, gây nhiều tranh luận về nội dung, tư tưởng nghệ thuật từ giữa những năm 60 -90 của thế kỉ trước.

+ Về phong cách sáng tác: tác phẩm của ông mang đề tài về hiện thực đời sống; thấm đượm giá trị nhân văn; mang tính phê phán các sự việc trái ngược với luân thường đạo lí, thuần phong mỹ tục Việt Nam

+ Ông sáng tác gần 30 kịch bản được dàn dựng trên sàn diễn, nói về các vấn đề dân chủ hóa đời sống kinh tế xã hội, đề cao tính chân thực nhân văn: Cái nơ đồng lần (1959), Những người du kích (1961), Quê hương Việt Nam (1967)…

- Tác phẩm Mùa hè ở biển

+ Thể loại: hài kịch

+ Vở kịch gồm 6 cảnh, đoạn trích thuộc phần cuối của cảnh thứ nhất

+ Đoạn trích gợi lên một vấn đề nóng bỏng trong hiện thực cuộc sống lúc bấy giờ: tư tưởng cũ, trì trệ, bảo thủ trong sản xuất và quan hệ xã hội ở nông thôn Việt Nam lúc bấy giờ. 

Chỉ dẫn sân khấu: Đồng chí Đoàn Xoa về. Đúng như mọi người đã miêu tả. Dù mới đi thăm đồng, con người của đồng chí vẫn toát lên một vẻ trịnh trọng nghiêm túc khiến người ta cảm thấy vì nể hơn là gần gũi. Mọi người đứng cả lên chờ đón.

Ông đã nhận được câu trả lời không đúng sự thật của bà con, vì mọi người đang giấu việc làm khoán chui. “ Đồng chí khuyến khích chúng tôi làm sai đấy à”. Câu trả lời thêm dẫn chứng để trở nên thuyết phục hơn “..Đồng ruộng cứ cấy chung, gặt chung vui lắm...làm toàn xã rồi”.

Hành động “giả vờ” hỏi của ông Đoàn Xoa khi thăm đồng đã nhẫn được câu trả lời từ bà con: 

- “Đồng chí định khuyến khích chúng tôi làm sai đấy à?”

- “Ở đâu không biết, chứ ở đây thì cứ vững như thạch bàn. Đồng ruộng cứ cấy chung, gặt chung vui lắm. Trước hợp tác thôn, hai thôn chứ bây giờ làm toàn xã rồi”.

Bởi vì ngay từ đầu đoạn trích, ông Đoàn Xoa đã hiện lên là một người cán bộ tốt nhưng duy ý chí, máy móc, không biết lắng nghe thực tiễn đời sống. Ông cũng là một người vô cùng chính trực, ngay cả vợ làm sai ( đưa guồng là vật công về nhà), ông cũng bảo phải báo lên phê bình. Trước tính cách như vậy của ông, không ai dám nói sự thật nữa.

Những người thân của ông Đoàn Xoa cũng không dám nói thật với ông vì mọi người sợ ông Đoàn Xoa sẽ phát hiện ra sự thật người dân đang khoán chui ruộng đất để cày.

Điều cụ Bản “cam đoan” có thể sẽ xảy ra.

Cụ Bản cam đoan là khi anh Thông vác bao đạm về nhà, ông Đoàn Xoa sẽ vui mừng nhưng điều cụ Bản “cam đoan” lại không xảy ra. Khi anh Thông vác bao đạm về ông nói “Cái gì thế này?”, ông tỏ vẻ bực bội

Câu nói đã thể hiện tâm trạng hoảng hốt trước tình cảnh bất ngờ này. Đến ông cũng không ngờ làng xã thân yêu mà ông từng gắn bó, ngay cả người trong gia đình đều chung tay vào việc khoán chui. Trước tình cảnh đó, nhân dân làm trái luật nhà nước, ông thấy sự việc đã đi quá xa và vượt khỏi khuôn khổ.

Câu nói “Loạn, loạn đến nơi rồi!” của ông Đoàn Xoa thể hiện tâm trạng tức giận, bàng hoàng không thể tin nổi khi phát hiện ra việc người dân trong làng đang làm khoán chui. Ông nghĩ việc làm này của người dân là vì lợi ích cá nhân, không phải là lợi ích của cộng đồng và đi ngược lại với tư tưởng xã hội chủ nghĩa lúc bấy giờ.

Bán chui là làm ra của cải như lương thực, thực phẩm ( cá, thịt,..) mà không đem về nạp vào mậu dịch tức là nạp cho nhà nước mà lại đem bán và thu tiền cá nhân. Bởi vì thời kì này, mọi của cải đều là của nhà nước, người dân làm ra nhưng không được phép bán.

“Bán chui” được hiểu là lén lụt, không công khai minh bạch, bán với mục đích trái pháp luật.

Thái độ của Quân có phần gay gắt và thẳng thắn hơn. Khi ông Đoàn Xoa hỏi lý lẽ anh sẵn sàng trả lời ngọn ngành từng câu hỏi mà không trốn tránh hay sợ sệt.

Lúc đầu, Quân thể hiện với thái độ lễ phép, xưng hô “tôi – bác” với ông Xoa. Nhưng khi ông Xoa đưa ra các lí lẽ về việc Quân phá chính sách nhà nước, phải chịu trách nhiệm và với nước thì Quân chuyển sang xưng là “tôi – ông” với thái độ tức giận, khó chịu, không hiểu nổi của ông Xoa. Cuối đoạn đối thoại, Quân thể hiện thái độ mỉa mai, châm biếm với lối suy nghĩ lạc hậu, còn hạn hẹp của ông Xoa.

Quân gọi ông xoa là “ông duy vật” với thái độ mỉa mai châm biếm với lỗi suy nghĩ lệch lạc, lạc hậu, duy ý chí, hạn hẹp của ông Xoa.

- Tóm tắt : Ông Đoàn Xoan có dịp về thăm nhà, thăm lại làng xã thấy mọi việc có tiến triển tốt đẹp, ông muốn ở lại chơi thêm mấy hôm mà không biết rằng cả xã đang giấu việc làm khóa chui. Trong quá trình dạo quanh xóm làng, ông đã sinh nghi vì thấy ruộng đồng chia nhỏ nhưng không một ai chịu nói sự thật. Cho đến cuộc nói chuyện với Cụ Bản, ông Đoàn Xoa mới vỡ lẽ ra sự thật và ông không thể chấp nhận được, muốn báo lên trung ương. Ông lại ra bãi biển mua cá, thấy ngư dân cũng “bán chui”, lấy của công bán cho riêng mình, ông và anh thuyền trưởng đối chất tư tưởng với nhau, và kết thúc đoạn trích là sự hậm hực của ông Đoàn Xoa trước tình thế loạn lạc như này.

- Tình huống của đoạn trích : Ông Đoàn Xoa về thăm làng có nhiều sự thay đổi tích cực. Đang ngồi nói chuyện với mọi người ông nhận ra cả xã đã bí mật thực hiện khoán chui. Trước sự thật đó, ông không chấp nhận được và muốn báo lên trung ương.

- Đoạn trích thể hiện trực tiếp xung đột giữa Cụ Bản, anh thuyền trưởng, thủy thủ và ông Đoàn Xoa

- Giữa các nhân vật xảy ra xung đột bởi sự khác biệt về mặt tư tưởng, quan điểm :

+ Cụ Bản cho rằng cốt yếu vẫn là dân no đủ, ấm no và đó phải là một niềm vui cho tất cả mọi người. Còn ông Đoàn Xoa là một người đề cao nguyên tắc đến mức giáo điều, chỉ cần làm đúng luật mà không xem xét lại lý luận có phù hợp với thực tiễn hay chưa.

+ Thủy thủ chỉ quan tâm đến lệnh thuyền trưởng, không quan tâm đến hệ thống cán bộ, Đảng ủy,...Ngược lại với ông Đoàn Xoa mọi việc đều phải được thông qua từ trên xuống dưới.

+ Thuyền trưởng Quân cho rằng hợp tác xã là trái tự nhiên, kìm hãm sự phát triển của con người vì thế nên mọi người ra ngoài làm ăn cá nhân là điều tất yếu. Còn ông Đoàn Xoa vẫn thấy rằng làm việc tập thể là tốt nhất, hợp tác xã là biện pháp tối ưu giúp ai cũng được phát triển.

- Xung đột giữa ông Xoa và cụ Bản, bí thư Hướng: 

+Thấy ông Xoa về, cụ Bản, một số những người dân của hợp tác xã từng phải đi ăn xin trước đây, nay đã xây được nếp nhà ngói mới, sang mời ông bà Xoa dự buổi cất nóc. Tại đây, trong cuộc nói chuyện với bí thư Hướng, cụ Bản, ông Xoa phát hiện sự thật rằng người dân làm khoán chui ruộng đất. 

+ Ông Xoa cho rằng người dân có thể làm đến chết trêu chết bò nhưng người dân giờ đi làm khoán chui thì họ làm gì cái gì. Ông cho rằng họ không làm cho hợp tác xã vì trụ sợ sân kho vắng tanh. Ông nghĩ rằng tình huống này rối loạn, không đúng với trật tự kỉ cương vốn có. Cụ Bản thì cho rằng người dân vẫn đi làm chăm chỉ từ tinh mơ, họ đã biết thay đổi phương thức sản xuất: đốt lửa hun khói đuổi sương cho trâu biết đường đi, cày đúng thời vụ. Người dân làm vì hạt gạo, vì đời sống phát triển hơn.

- Xung đột thứ hai: xung đột giữa ông Xoa và thủy thủ đánh cá: 

+ Khi ra bãi biển, ông Xoa gặp bác thủy thủ cõng một sọt đầy cá thu đang chuẩn bị cho người mua. Ông nghĩ rằng đây là hình thức bán chui bởi việc này phải khiêng đến cho mậu dịch; đi trái với chủ trương của nhà nước

+ Ông Xoa cho rằng các thủy thủ đánh cá đang làm hành động trái pháp luật, đi trái với chủ trương của nhà nước, yêu cầu phải làm biên bản. Thủy thủ bán cá cho người mua là điều hoàn toàn bình thường bởi đó là công việc làm ăn của họ và ông Xoa không có tư cách để yêu cầu họ như vậy

- Xung đột thứ ba: xung đột giữa ông Đoàn Xoa và thuyền trưởng đánh cá về việc giải quyết vụ việc trước của thủy thủ. 

+ Ông Xoa khăng khăng rằng cá là sản phẩm của nhà nước và đoàn thuyền của Quân không có quyền đem bán ra ngoài. Ông cho rằng người dân phải làm việc lý tưởng chứ không nên vì miếng ăn, phải xây dựng cho Tổ quốc vì đất nước còn nghèo. 

+ Quân cho rằng người dân phải làm việc vì miếng ăn, cho đời sống của chính họ bởi những câu nói, lý tướng dù hay thế nào cũng không thể giúp cho cuộc sống của họ. Vì thế, người dân có quyền bán và không ai có quyền ngăn cản họ.

Em đồng tình với ý kiến của thuyền trưởng Quân bởi lẽ ông Đoàn Xoa chỉ quan tâm đến nguyên tắc và lý thuyết mà không để ý đến thực tế rằng hợp tác xã đang kìm hãm sự phát triển của mọi người, dần dần kéo theo là kìm hãm sự phát triển của đất nước. Người trái ngược với tự nhiên chính là làm ngược lại với quy luật phát triển của con người. Đời sống nhân dân lao động không được chăm lo ắt hẳn họ phải đứng lên tự mình phát triển.

Ý kiến của thuyền trưởng Quân về nhân vật Đoàn Xa có thể được hiểu như một lời chỉ trích hướng tới cách sống và quan điểm của Đoàn Xoa. Thuyền trưởng Quân cho rằng Đoàn Xoa là người duy tâm, người sống trái với quy luật tự nhiên và không nhìn nhận vào thực tế cuộc sống nên có cái nhìn hạn hẹp, đi trái với tự nhiên về vấn đề xã hội. Ông Đoàn Xoa còn có lối tư duy duy ý chí, trái với quy luật tự nhiên, đồng thời do non kém về kiến thức, không nắm bắt khoa học kỹ thuật phát triển của một số bộ phận con người đã vô tình trở thành bước cản lớn làm chậm tiến độ phát triển của xã hội. Đây chính là nguyên do của cái nghèo vẫn còn tồn tại trong thời kì bấy giờ.

Em không đồng tình với ý kiến đó bởi vì nếu chỉ có chi tiết phát hiện “khoán chui” chỉ làm rõ được việc ông Đoàn Xoa là một người nguyên tắc, nghiêm chỉnh và là cán bộ mẫu mực làm theo pháp luật. Phải thêm chi tiết ông phát hiện “bán chui” cá ở bãi biển mới làm rõ được ông là người xa rời thực tế và có phần giáo điều, chính điều đó sẽ đưa lại nhiều hậu quả.

Em không đồng ý với ý kiến cho rằng chỉ cần chi tiết phát hiện sự việc “khoán chui” là đủ thực hiện được tính cách nhân vật ông Đoàn Xoa và chủ đề tác phẩm (mà không cần đến chi tiết phát hiện “bán chui” ở bãi biển này).

+ Chi tiết phát hiện sự việc “khoán chui” của ông Đoan Xoa chỉ mới thể hiện được một phần nhỏ trong lối suy nghĩ của ông Đoàn Xoa. Đọc tới chi tiết, người đọc mới cảm nhận được những cảm xúc, thái độ ngỡ ngàng, bức xúc của ông với chi tiết khoán chui. Chi tiết này chưa đủ để cho người đọc hiểu được suy nghĩ cũng như tính cách của nhân vật.

+ Chi tiết phát hiện “bán chui” ở trên biển mới là xungg đột chính thể hiện tính cách của nhân vật Đoàn Xoa qua hai cuộc đối thoại ở đoạn sau. Trước hết, với anh thủy thủ, khi biết rằng cá không được mang đến cho mậu dịch, ông cho rằng các thủy thủ đánh cá đang làm hành động trái với pháp luật, đi trái chơi chủ trương của nhà nước, yêu cầu phải lập biên bản. Cho thấy lối suy nghĩ bảo thủ, cứng nhắc của ông Xoa. Đỉnh cao sự xung đột kịch chính là xung đột giữa thuyền trưởng Quân và ông Đoàn Xoa. Ông vẫn khăng khăng rằng cá là sản phẩm của nhà nước và đoàn thuyền của Quân không có quyền đem ra ngoài bán. Ông cho rằng người dân phải làm việc lý tưởng chứ không nên vì miếng ăn, phải xây dựng cho tổ quốc vì đất nước còn nghèo. Qua đó, có thể thấy được tầm nhìn hạn hẹp, lỗi thời, trái với quy luật tự nhiên của ông Xoa.

=> Hai chi tiết trên đã thể hiện đầy đủ tính cách của nhân vật ông Xoa: một người cán bộ luôn muốn xây dựng đất nước phát triển nhưng coi trọng nguyên tắc, cứng nhắc, tư tưởng, bảo thủ, lạc hậu, lỗi thời.

Em suy nghĩ về vấn đề đường lối lãnh đạo của các cán bộ. Đường lối được đưa ra dựa trên lý thuyết, nếu lý thuyết xa rời thực tế sẽ không hiệu quả. Vì vậy các cán bộ nhà nước khi đưa ra bất kỳ một điều luật hay đường lối nào cần theo dõi sát sao và cần linh hoạt để nhanh chóng thay đổi cho phù hợp với thực tiễn cuộc sống.

Việc nhân vật Đoàn Xoa trở thành đối tượng bị châm biếm trong đoạn trích gợi cho em suy nghĩ:

- Ông là người có tính nguyên tắc, thương yêu vợ con, bạn bè, ông cũng có những ý tốt, thiện chí luôn muốn đất nước phát triển, xóa đói giảm nghèo nhưng suy nghĩ của ông không tuân theo quy luật tự nhiên mà thuyền trưởng Quân đã nói.

- Lối suy nghĩ lạc hậu đã đẩy ông vào tính thế hài hước, buồn cười, trở thành đối tượng bị châm biếm trong tác phẩm. Ông Xoa là biểu tượng cho người mang tính bảo thủ, lạc hậu, có cách nhìn hạn hẹp bấy giờ. 

- Thông qua nhân vật ông Đoàn Xoa, người đọc thấy rõ thái độ phê phán của tác giả về những cái cũ, tiêu cực trong sản xuất và quan hệ xã hội ở nông thôn ta hiện nay. Vì tư duy duy lí, trái với quy luật tự nhiên đồng thời do non kém về kiến thức, không nắm bắt khoa học kỹ thuật phát triển của con người (cụ thể là ông Đoàn Xoa) đã vô tình trở thành bước cản làm chậm tiến độ phát triển của xã hội.