Thuyết minh về một danh lam thắng cảnh hoặc di tích của quê hương em ( Điện Hòn Chén )

       Từ Văn Miếu đi thuyền qua một đoạn uốn khúc hình chữ u của sông Hương, khúc quanh này len lỏi qua một vùng núi trập trùng, cỏ cây xanh tươi là đến điện Hòn Chén.

       Điện Hòn Chén là nơi ngày xưa người Chàm thờ nữ thần Po Nagar, sau đó, người Việt theo Thiên Tiên Thánh Giáo tiếp tục thờ bà dưới danh xưng Thánh mẫu Thiên Y A Na. Từ năm 1945, Liễu Hạnh Công chúa, tức Vân Hương Thánh Mẫu. gốc gác từ miền Bắc, cũng được đưa vào thờ ở đây. Ngoài ra, tại điện Hòn Chén, người ta còn thờ Phật, thờ Thánh Quan Công và hơn 100 vị thần thánh khác thuộc vào hàng đồ đệ của các thánh thần nói trên. Vua Đồng Khánh cũng là một trong những đồ đệ ấy.

       Thiên Tiên Thánh Giáo là một tôn giáo bình dân địa phương, không thấy có kinh điển chính thức, lịch sử rất mơ hồ, mang đầy tính huyền thoại được truyền miệng từ đời này qua đời khác, chẳng thấy sử sách nào ghi chép rõ.

       Về sự tích Liễu Hạnh Công chúa, chỉ thấy một quyển kinh không chính thức xuất bản ở Sài Gòn năm 1964 Vân Hương Chánh Nhất Vị Thánh Mầu, Liễu Hạnh Công chúa do một số tín đồ của bà viết và ấn hành, trong đó có nói rằng bà đã giáng sinh ba lần, mà lần đầu tiên là vào năm 1434 ở tỉnh Nam Định. Cuối cùng bà hiển thành vào năm 1635 tại tỉnh Thanh Hoá. Riêng ở miền Trung, vào năm 1856. khi đi công cán qua tỉnh Khánh Hoà, Phan Thanh Giản đã dựa vào truyền thuyết của địa phương viết một bài văn bia và cho khắc vào bia đá ở Tháp Bà tại Nha Trang, nơi thờ nữ thần Po Nagar của người Chàm. Câu chuyện pha trộn nửa Chăm nửa Việt, đại khái như sau: Thiên Y A Na là con của Ngọc Hoàng Thượng Đế giáng sinh làm một cô bé đêm đêm đến hái trộm dưa trong vườn một cặp vợ chồng già không có con tại làng Đại An, tỉnh Khánh Hoà. Sau khi bắt được cô, thấy kháu khỉnh, họ nhận làm con nuôi. Nhưng, một hôm trời lụt, nhớ cảnh bồng lai, cô gái thần tiên tàng hình vào một thân cây kỳ nam trôi ra biển, rồi tấp vào bờ Trung Quốc. Một Hoàng tử được vua cha cho cưới nàng làm vợ. Hai người sinh được một trai, một gái. Nhưng nàng lại thấy thân cây ấy trôi về quê cũ. Khi trở lại làng xưa. cha mẹ nuôi đã chết từ lâu, nàng lập đền thờ tại núi Đại An. Sau khi mẹ con bay vẻ tiên cảnh, nàng thường xuất hiện nhiều nơi để cứu nhân độ thế.

       Sử sách cho biết ngôi đền đã xuất hiện tự thời xa xưa.

       Theo nội dung một tờ sớ do vua Minh Mạng ban cho đền Ngọc Trản đề ngày 8 tháng 5 năm 1834 thì đền đã có sẵn tại chỗ dưới thời Gia Long.

       Vào tháng 3 năm 1832, vua Minh Mạng đã cho tu sửa và mở rộng ngôi đền. Sau đó hai năm, đền lại được trùng tu.

       Từ năm 1883 đến năm 1885, vì những éo le của lịch sử, vua Đồng Khánh chờ đợi mãi vẫn chưa được nối ngôi cha nuôi là vua Tự Đức. Ông nhờ mẹ là bà Kiên Thái Vương lên đền Ngọc Trản cầu đảo và hỏi Thánh Mầu Thiên Y A Na xem mình có làm vua được không. Mầu cho biết ông sẽ toại nguyện. Bởi vậy, sau khi tức vị năm 1886, vua Đồng Khánh liền xây lại đền này một cách khang trang, làm thêm nhiều đồ tự khí để thờ và đổi tên ngôi đền thành ra Huệ Nam Điện để tỏ lòng biết ơn Thánh Mầu. Huệ Nam nghĩa là ban ân huệ cho nước Nam, vua Nam. Có một điều kỳ lạ là chính vua Đồng Khánh đã đưa cuộc lễ hàng năm tại đây vào hàng Quốc lễ và tự nhận mình là đồ đệ của Thánh Mẫu, mặc dù nhà vua chỉ gọi Thánh Mẫu bằng “chị”. Theo nguyên tắc xưa, ông vua nào cũng đứng trên các thánh thần trong cả nước, nhưng ở đây vua Đồng Khánh lại hạ mình xuống làm em của Thánh Mẫu. Hiện nay, trong đền vẫn còn thờ vài bức tranh ảnh của nhà vua.

       Ngày nay, điện Hòn Chén được nhiều người biết đến không những vì đó là một tích tôn giáo mà còn là một kiến trúc cảnh quan nữa. Công trình kiến trúc tôn giáo ấy đã được người xưa lồng vào khung cảnh thơ mộng hữu tình của núi sông xứ Huế.

       Một dãy núi thấp ăn từ chân Trường Sơn, chạy về phía đồng bằng Huế, bị một đoạn của dòng sông Hương chặn đầu lại ở tả ngạn. Cả dãy núi như bị dồn nén nguồn sinh lực ở đây, tạo thành một ngọn núi có vẻ biệt lập, cây cối mọc xanh um, cheo leo trên bờ vực thẳm, đó là chỗ sâu nhất của bờ sông Hương. Người xưa đã chôn hòn núi Ngọc Trản ấy để dựng đền thờ. Trên đỉnh núi có một chỗ trũng xuống, đường kính vài mét, chung quanh có vòng đá dựng như giếng, hễ gặp mưa thi nước đọng lại trông giống cái chén đựng nước trong. Cho nên, từ xa xưa, hòn núi được đặt tên Ngọc Trản Sơn (núi Chén Ngọn), dân gian gọi là Hòn Chén.

       Trong một tờ thần sắc ban cho đền này vào năm 1886, vua Đồng Khánh đã ví toàn cảnh thiên nhiên ở đó như hình thể một con sư tử đang nằm thò đâu xuống sông uống nước.

       Khoảng 10 công trình kiến trúc xinh xắn của ngôi đền đều nằm ở lưng chừng sườn đông - nằm thoai thoải giữa ngọn núi, ẩn mình dưới bóng râm của một khóm rừng cổ thụ tán lá sum suê. Những hệ thống bậc cấp chạy từ đền cao xuống tận bến nước trong xanh. Mặt sông phẳng lặng như gương, cho kiến trúc nghiêng mình soi bóng. Du thuyền cập bến, đứng nhìn lên, khách dễ tưởng mình đang lạc vào một chốn thần tiên.