Cảm nhận về bài thơ Sóng của Xuân Quỳnh

    Trong số các nhà thơ thuộc "thế hệ chống Mĩ", Xuân Quỳnh là nhà thơ nữ viết nhiều và rất hay về tình yêu. Thơ tình của chị đậm nét tự truyện. Vẫn là những chuyện muôn thưở của tình yêu nhưng bao giờ chúng cũng có vẻ như là chuyện riêng của Xuân Quỳnh, không quá thật thà nhưng xa lạ với những xốn sang, những sự "réo rắt" quá độ. Sóng là một bài thơ hay của chị, in trong tập Hoa dọc chiến hào (1968). Ở đây, khát vọng tình yêu, dù hình tượng mà Xuân Quỳnh mượn làm ẩn dụ vốn chẳng xa lạ gì với các nhà thơ viết về tình yêu kim cổ.

   Trước Xuân Quỳnh đã có biết bao nhà thơ thiên tài viết về tình yêu. Xuân Quỳnh như không có ý đua tranh với họ. Chị "khiêm tốn" chỉ đem chuyện riêng kể không giảng giải cho ai, không xây dựng lí thuyết, không nói điều vượt quá nhận thức và trải nghiệm của chính mình. Khi chị nói:

                                   Bồi hồi trong ngực trẻ

   Trước hết ta nên hiểu là chị đang nói về mình, đang thú nhận nỗi "bồi hồi" của mình cùng với sự tự biết rằng mình còn rất trẻ. Nếu mấy câu ấy ứng hợp với nhiều người thì lại là chuyện khác. Cái nhìn của Xuân Quỳnh xuất phát từ bên trong. Nó không giống sự suy đoán tuy già dặn, đúng đắn nhưng lại đi từ ngoài vào của các nhà nghiên cứu tâm lí tình yêu. Cũng thế, khi nói về nơi bắt đầu của tình yêu, Xuân Quỳnh thực sự đứng giữa cái phân vân của chính mình:

                                   Trước muôn trùng sóng bể

                                   Em nghĩ về anh, em

                                   Em nghĩ về biển lớn

                                   Từ nơi nào sóng lên?

                                   Sóng bắt đầu từ gió

                                   Gió bắt đầu từ đâu?

                                   Em cũng không biết nữa

                                   Khi nào ta yêu nhau

    Người ta thường hay đối chiếu hai câu thơ "Em cũng không biết nữa, Khi nào ta yêu nhau'' của Xuân Quỳnh với câu "Làm sao cắt nghĩa được tình yêu?" trong bài Vì sao của Xuân Diệu. Đúng là giữa chúng có sự tương đồng nhưng cái khác vẫn rõ. Mặc dù tỏ ra ngẩn ngơ nhưng Xuân Diệu vẫn cắt nghĩa và sự cắt nghĩa của ông khá rạch ròi. Xuân Quỳnh không hẳn giổng thế, chị không ham lí giải, phân tích, dù trong lòng có bao mối bức xúc đòi "tìm ra tận bể" để "hiểu", để "nghĩ. Chị vẫn giữ nguyên vẹn tâm lí phụ nữ của mình với cái "lắc đầu”thật dễ "động lòng": "Em cũng không biết nữa". Nhu cầu tìm hiểu ở đây là nhu cầu tình cảm hơn là nhu cầu của trí tuệ. Nó cũng như con sóng, được đẩy tới rồi thoái lui và tan trong mỗi ngọt ngào được che chờ, vỗ về. Biết ta đang yêu nhau thế là đã đủ. Thắc mắc một tí chỉ là để yên tâm hơn với hạnh phúc hiện có. Tuy nhiên, như chị đã viết trong một bài thơ khác (Thuyền và biển): "...tình yêu muôn thuở, có bao giờ đứng yên dù không có gì thật gay cấn thì tinh yêu vẫn sống động, vẫn muốn vỗ suốt cả hai chiều không gian và thời gian:

                                    Con sóng dưới lòng sâu...

                                    Con sóng trên mặt nước,

                                    Ôi con sóng nhớ bờ

                                    Ngày đêm không ngủ được.

   Là con người của thời hiện đại dám sống với toàn bộ những gì mình có, Xuân Quỳnh không ngại nói thẳng ra nỗi đau đau của mình. Trong tâm thức con người ấy chỉ có "anh" là đáng kể mà thôi. Chị rất kiên định trên "lập trường tình yêu" và đề cao tuyệt đối lòng chung thuỷ:

                                    Dẫu xuôi về phương Bắc,                                  

                                    Dẫu ngược về phương Nam,

                                    Nơi nào em cũng nghĩ,

                                    Hướng về anh - một phương.

    Những lời khẳng định ấy thật da diết, riết róng và cũng chứa đựng thật nhiều thách thức, thách thức với hoàn cảnh và thách thức với cả tình "anh" nữa! Những ai hay do dự và có thói quen "vọng ngoại" trong tình yêu hẳn sẽ có cảm giác "chợn" trước sự tỏ bày dứt khoát ấy. Bình thường người ta vẫn nói ngược về phương Bắc, xuôi về phương Nam nhưng Xuân Quỳnh thì đã nói ngược lại. Đối với chị, dù có xáo trộn một tí thì điều đó cũng không có gì là quan trọng. Quan trọng nhất chỉ là "phương anh", dù ở đâu em cũng "hướng về". Nếu nói đến sự quyết liệt của tình yêu Xuân Quỳnh thi khổ thơ này là dẫn chứng thuộc loại tiêu biểu nhất.

   Như nhan đề bài thơ đã nói rõ, hình tượng trung tâm ở đây là hình tượng sóng. Mới nhìn qua, cách biểu đạt khát vọng tình yêu bằng ẩn dụ kia chưa phải đã thật độc đáo. Dù vậy, Xuân Quỳnh đã hoàn toàn đúng khi chọn đối tượng để hoá thân. Sóng - Xuân Quỳnh - nhân vật trữ tình tuy là ba nhưng cũng gần như một. Ở Xuân Quỳnh cũng có nhiều nét đối cực như sóng, cũng không bao giờ chịu yên bề như sóng và cũng như sóng, luôn muốn "tìm ra" với biển lớn của tình yêu, của cuộc đời:

                                  Dữ dội và dịu êm,

                                  Ồn ào và lặng lẽ

                                  Sóng không hiểu nồi mình,

                                  Sóng tìm ra tận bể.

    Căn cứ vào âm điệu dồi dào, nhiều biến đổi và thường là cuộn trào sôi nổi của bài thơ, có thể thấy sóng là một hình tượng sống thực chứ không hề là hình ảnh minh hoạ (hình ảnh minh hoạ chỉ là vỏ ngoài của ý tưởng, nó sẽ chết khi ý tưởng đã được người đọc lĩnh hội hết). Xuân Quỳnh đã phả vào hình tượng “ sóng” vốn khá quen thuộc hơi thở yêu đương nồng nàn của mình, và do vây tái tạo nó, khiến nó như mới được sinh ra lần đầu với tình yêu của chị. Đôi khi sự hoá thân của chị vào "sóng" sâu sắc đến mức "sóng" cũng thành ra có dáng... vất vả, lo toan, tất bật ngược xuôi. Khổ thơ có mấy câu "Dẫu xuôi..." “Dẫu ngược”.(đã trích) cùng khổ tiếp theo cho ta thấy điều đó rất rõ:

                                    Ở ngoài kia đại dương,

                                    Trăm ngàn con sóng đó,

                                    Con nào chẳng tới bờ,

                                    Dù muôn vời cách trở.

   Khi ẩn mình trong "sóng", khi đứng hẳn ra xưng "em", một mà hại, hai mà một cái “tôi” Xuân Quỳnh luôn thao thức, trăn trở. Vừa bộc lộ gián tiếp lại vừabày tỏ trực tiếp, khi ẩn, khi hiện, đấy mới là "nhịp sóng" ngầm của bài thơ,quy định những  xao động bề mặt, biểu hiện qua câu chữ và âm điệu, nhịp điệu tương  đối dễ thấy. Ẩn dụ "sóng" tuy có lúc bị phá vỡ, nhưng đấy chỉ lả sự phá vỡ bề ngoài. Điều đó tạo điều kiện cho ta hiểu sâu hơn tầng "ẩn dụ" của cả bài hiểu sâu hơn những âu lo khắc khoải, những hi vọng, khát vọng, những gắng sức kiếm tìm và hành động tất yếu phải có ở một tình yêu chân chính một tình yêu như tình yêu của Xuân Quỳnh khi đối diện với cuộc đời rộng lớn, với thời gian trôi chảy không ngừng:

                                            Cuộc đời tuy dài thế,

                                            Năm tháng vẫn đi qua,

                                            Như biển kia dẫu rộng

                                            Mây vẫn bay về xa.

                                            Làm sao được tan ra

                                            Thành trăm con sóng nhỏ

                                            Giữa biển lớn tình yêu,