Phân tích bài bút kí Ai đã đặt tên cho dòng sông? của Hoảng Phủ Ngọc Tường

     Hoàng Phủ Ngọc Tường là một trí thức yêu nước, ông quê gốc Quảng Trị nhưng sống, học tập và hoạt, động ở Huế nên tâm hồn thấm đẫm chất văn hóa Huế. Bút kí của ông hấp dẫn người đọc ở tấm lòng nhân văn sâu sắc, trí tuệ uyên bác và chất Huế thơ huyền hoặc, quyến rũ. Đó là những trang viết tài hoa, tài tử, tài tình.

   "Ai đã đặt tên cho dòng sông?" là tác phẩm cùng tên tập bút kí xuất bản vào năm 1986 cùa Hoàng Phủ Ngọc Tường sau hai tập bút kí Ngôi sao trên đỉnh Phù Văn Lâu (1971), Rất nhiều ánh lửa (1979). Tám bút kí trong tập sách vẫn được Hoàng Phủ Ngọc Tường viết với cảm hứng ngợi ca và âm hưởng sử thi bởi người yêu nước Hoàng Phủ Ngọc Tường luôn tri ân với sự hi sinh cao cả và những chiến công anh hùng của nhân dân. Nhưng điều đặc biệt ở Hoàng Phủ Ngọc Tường, lòng yêu nước, tinh thần dân tộc còn gắn với tình yêu sâu sắc đối với thiên nhiên và truyền thống văn hóa của dân tộc. Ông đặc biệt trân trọng say mê văn hóa và lịch sử của mảnh đất quê hương. Bằng giọng văn đẹp, trầm lắng tha thiết, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã viết về dòng sông quê hương, về hoa trái quanh ông với một tình cảm gắn bó sâu nặng “Lớn lên ở Huế, không lúc nào tôi không cảm thấy thành phố này như một khu vườn thân mật của minh" (Hoa trái quanh tôi).

   "Ai đã đặt tên cho dòng sông?" là bút kí trữ tình sâu lắng, thể hiện rõ phong cách thể loại của Hoàng Phủ Ngọc Tường. Tác phẩm thể hiện sự uyên bác tài hoa của chủ thể sáng tạo trong cái nhìn liên tưởng cùng với những triết luận sâu sắc về quan hệ giữa dòng sông và lịch sử, dòng sông với thi ca nhạc họa, dòng sông và con người xứ Huế.

    Thiên bút kí là cuộc hành trình đi tìm cội nguồn dòng sông Hương thơ mộng. Đồng hành cùng nhân vật “tôi” trong tác phẩm, người đọc mới biết những bước thăng trầm của dòng sông Hương trong hành trình đầy gian truân của nó “Trước khi về đến vùng châu thổ êm đềm, nó đã là một bản trường ca của rừng già, rầm rộ giữa bóng cây đại ngàn, mãnh liệt qua những ghềnh thác, cuộc xoáy như cơn lôc vào những đáy vực bí ẩn, và cũng có lúc nó trở nên dịu dàng và say đắm giữa những dàn bài chói lọi màu đỏ của hoa đỗ quyên rừng”. Bằng sức tường tượng miên man kết hợp với tư duy nghiên cứu, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã cung cấp cho người đọc nhiều tri thức lịch sử, địa lý phong phú về sự hình thành sông Hương từ nguồn ra biển. “Giữa lòng Trường Sơn, sông Hương đã sống một nửa cuộc đời mình”, “ra khoi vùng núi, sông Hương đã chuyển dòng một cách liên tục từ ngã ba Tuần, sông Hương theo hướng nam bắc qua điện Hòn Chén, vấp Ngọc Trản, nó chuyển hướng sang tây bắc, vòng qua thềm đất bãi Nguyệt Biều, Lương Quán rồi đột ngột vẽ một hình cuug thật tròn về phía đòng bắc, ôm lấy chân đồi Thiên Mụ, xuôi dần về Huế”. Người đọc cảm thấy nhận thức của mình được thỏa mãn trong sự tra cứu tỉ mỉ và nghiêm túc những thông tin khoa học địa lí của tác giả.

    Nếu tư duy nghiên cứu chủ yếu cung cấp những dữ kiện, những tri thức về dòng sông thì tư duy nghệ thuật giúp những tri thức đó trở nên mềm mại hơn. Hình tượng dòng sông được diễn đạt bằng những hình ảnh so sánh, những liên tưởng tài tình độc đáo “sông Hương đã sống một nửa cuộc đời của mình như một cô gái Di-gan phóng khoáng và man dại; dòng sông mềm như tấm lụa; sông Hương đã trở thành một người tài nữ đánh đàn lúc đêm khuya..”. Có thể thấy bản lĩnh cùa nhà văn và phong cách cá nhân cũng đã được biểu hiện qua những liên tưởng. Sự kết hợp giữa tri thức khoa học với những hư cấu tài tình thông qua thủ pháp nhân cách hóa, để rồi dòng sông Hương không còn là một sự vật vô tri vô giác nữa mà nó trở thành một nhân vật có tâm hồn có sức sống mãnh liệt như con người trong những bước thăng trầm cuộc đời.

    Từ phương diện hình tượng tác giả, những triết luận về dòng sông trong mối quan hệ với lịch sử cho thấy một chủ thể sáng tạo am hiểu sâu sắc lịch sử. Hoàng Phủ Ngọc Tường đã lật tìm trong tư liệu lịch sử những sự kiện có liên hệ với dòng sông và ông đã thấy “sông Hương đã sống những thế kỉ vinh quang với nhiệm vụ lịch sử của nó”. Dòng sông như người dũng sĩ trấn giữ biên thùy đã nhiều lần chiến đấu oanh liệt bảo vệ biên giới phía nam của Tổ quốc Đại Việt, rồi vẻ vang soi bóng kinh thành Phú Xuân của người anh hùng Nguyễn Huệ, cùng sống những giây phút hào hùng của hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mĩ, để cuối cùng trở về sống cuộc sống bình thường, là người con gái dịu dàng của đất nước. Với lịch sử, sông Hương đã là một chứng nhân, điều đó đã khiến thành phố Huế mang một sức hấp dẫn về văn hóa và du lịch có tầm quốc gia và quốc tế.

    Tất nhiên, sông Hương không chỉ là dòng sông của lịch sử bởi vẻ đẹp trầm mặc như triết lí, như cổ thi mà còn là cảm hứng muôn đời của thi ca, nhạc họa. Trong mối quan hệ với văn chương, dòng sông ấy không bao giờ tự lặp lại mình trong cảm hứng của người nghệ sĩ. Từ trong thơ Nguyễn Du, Bà Huyện Thanh Quan, Cao Bá Quát, Tản Đà, Đoàn Phú Tứ, Tố Hữu... dòng sông hiện lên với những hình dáng và màu sắc khác nhau trong mọi cung bật của cảm xúc. Những đoản thi mà tác giả trích dẫn cùng với những tên tuổi của âm nhạc và thi ca cho thấy dòng sông với vẻ đẹp diệu kì để dành riêng cho cảm hứng nghệ thuật và tri thức.